Ware kunst

– door George Schouten –

Als een vis in het water, zo voelde ik me tijdens de Psychopolis-periode. Het was midden jaren zeventig. Op de kunstacademie in Enschede – de Aki – had ik ruim een jaar gezeten. Ik bleek goed in filmen en moest maar naar de Vrije Academie in Den Haag, waar Frans Zwartjes les gaf.

Mijn moeder belde hem en vroeg of er wel toekomst zat in de filmerij. ‘Niet echt’, antwoordde Frans. Dit weerhield me geen moment ervan om niet de schouders eronder te zetten. Of eigenlijk zette ik in het geheel niet mijn schouders eronder – alles ging vanzelf. Ik werd geïnspireerd door een paar andere lui van de filmafdeling die er onduidelijk in de schemer van de grote klaslokalen in de weer waren.

Waarmee ze bezig waren, werd nooit direct duidelijk. Frans Zwartjes vertoonde vaak maandag morgen het materiaal wat hij in het weekend gedraaid had. Het had iets sekte-achtigs – in de goede zin van het woord. Er werd wat gemompeld, soms grappen als commentaar en om de algemene verlegenheid te maskeren.

In feite was Frans de verlegenheid zelve die zich verschool achter zijn sexy vrouw Trix. Die filmde hij dan ook uit den treure. In de meest extreme omstandigheden. Koud, kale vlaktes, bloed, broeierige blikken en vooral alles zo bloot mogelijk. Erotiek – daar draaide het om en dan weer in de goede zin van het woord. Het waren de beklemmende, naar mystiek neigende hersenspinsels die verbeeld werden. Veel met lust doorspekt. Of eigenlijk is ‘lust’ niet het juiste woord. Het was misschien eerder ‘eenzaamheid’. Het elkaar niet kunnen bereiken. Met seks als levenstroost.

Het was helemaal mijn ding. ’s Morgens en ook ’s avonds fietste ik van Scheveningen naar de academie in hartje Den Haag. Om kosten te besparen ontwikkelde ik de films zelf, maakte met diverse chemicaliën de verschillende baden aan in de Russische tanks en zag dat wanneer ik de 16 mm filmrollen te lang er in hield, het materiaal lichter werd en bij te warme ontwikkelbaden werd het materiaal grofkorrelig. Al doende raakte ik versmolten met film. Zaterdag en zondag filmde ik ook, evenals tijdens de vakanties. Vakantie was iets voor burgermannen. Jarenlang niet aan gedacht.

En wanneer ik dan ook eens vol trots op een maandagmorgen mijn film vertoonde, werd er ook weer gemompeld en gegrapt. En Frans zei dan ‘Snel een volgende maken.’

En dat was het dan. Graag had ik schouderklopjes gehad natuurlijk, maar niemand weet wat goed of slecht is. Je bent je eigen leermeester. Frans gaf nooit les – soms alleen wat praktische tips. Hij hield van wat raadselachtige uitspraken, een beetje zoals Johan Cruyff daar ook goed in was. Je moest er als luisteraar maar zelf je eigen werkelijkheid van maken. Het was vooral de hele entourage die Frans in het Vrije Academie-gebouw creëerde die me mateloos motiveerde.

Frans ging lange films maken en ik ook. In een jaar tijd sprokkelde ik opnames bij elkaar tot een 70 minuten durende film die zijn première kreeg op het Rotterdams filmfestival. Op de cover van een dagkrant prijkte een van mijn hoofdrolspelers – bloot. Alweer een sexy vrouw. De vriendin van Herman Brood. Het was een ‘still’ uit een masturbatie-scène – de uitkomst van wat een geslaagd feest had moeten worden. Weer die eenzaamheid. De film heette Dooltocht.

En nu kom ik bij de ware kunst. Wat ik hierboven aangaf als verhaaltje van de film was het niet – oppervlakkig gezien misschien een beetje, maar het was natuurlijk meer. Frans Zwartjes zijn slagzin was ‘op een viool kan je niet voordoen hoe een piano klinkt.’ En zo is het net zo met woord en beeld. Met woorden kan je niet aangeven wat de werkelijk bedoelde diepte van een film is.

30 jaar later filmde ik Frans voor mijn documentaire Lucia Rijker en de kracht van stilte. Samen met de meervoudig boks- en kickboks wereldkampioen bezochten we hem thuis in zijn werkkamer.

Frans: ‘Niks is belangrijk. Alles is belangrijk, maar niets is ook een element.’
Lucia: ‘Hoe geef je vorm aan niets?’
En Frans toonde een stukje van zijn meesterwerk Living. Samen met Trix spookt hij door een wit leeg huis onder begeleiding van dreigende orgeltonen.
Frans: ‘Kijk die muziek geeft al een interpretatie. Eigenlijk hou ik er meer van die duiding helemaal weg te laten.’

Lucia probeert het te begrijpen. Ik ben inmiddels vertrouwd geraakt met Frans zijn visie. Het verhaaltje en plot kan alles onderuit halen. Film is als muziek – je moet in een andere werkelijkheid komen – het onbenoembare. Daar zit de kracht van waar scheppende kunst.

Hoewel Lucia en Frans uit geheel andere werelden komen, kregen ze gedurende de opnames steeds meer een click.

Lucia: ‘Is stilte belangrijk voor de kunst?’
Frans: ‘De redding. Stilte is de redding voor de kunst, niet dat steeds harder en groter. Snap je?’
Lucia knikt licht. Frans vertoont een dunne glimlach.

En dan vanuit het niets: ‘Gisteren zag ik een komeet voorbij schieten door dat immense zwarte heelal.’
Even een indringende blik.
‘Dat is pas alleen zeg. Zo dat heelal.’

Frans zijn gezondheid was tanende en zijn stem zwak. Door die komeet doemde de dood op.

Lucia vraagt: ‘Stilte en de dood?’

Frans reageert direct. ‘Ik ben erop beducht dat de dood wel eens erger kan zijn dan dit leven. Ik ben bang voor het tegendeel van de katholieke hemel.’ Frans bracht het in alle ernst naar voren. Het hield hem bezig, voelde ik, zo voor zijn naderende dood.

Het was mooi om 30 jaar na dato toch diepere gesprekken te hebben met mijn leermeester – zijn films waren trouwens even diep – omdat het ware kunst is en blijft. Zijn erotisch dreigende beelden, met bloed en onheil waren misschien wel een afspiegeling van zijn angst voor die dood.

Lucia: ‘Denk je dat meditatie helpt om dat hiernamaals te verkennen?’

De film maakte ik voor de Boeddhistische Omroep en Frans wist dat Lucia uren kon chanten. Het dwarse jongens-achtige kwam even in hem boven. ‘Ik ken mensen die ontzettend goed teksten kunnen herhalen van heiligen. Een westerlingen-truc. Ik kan dat ook zelf wel.’

Toen even een guitige blik. ‘Maar je schiet er geen barst mee op.’
Hierop werd de blik doordringender: ‘Je schiet er geen barst mee op.’

www.georgeschouten.com